Het begin van de zomer is een drukke tijd op de Drentse Arnicakwekerij in Dwingeloo. Zodra de Arnica gaat bloeien, begint de pluk. Met de hand én zo snel mogelijk. Want de verse bloemen moeten binnen een paar uur verwerkt zijn om hun medicinale kracht te behouden.
Dertig jaar geleden kleurde het Dwingelderveld in Drenthe elk voorjaar geel van de Arnica montana. De medicinale, wilde plant voelde zich – net als heide en orchideeën – thuis in de schrale bodem. Ecoloog en landschapsontwerper Henk Pleiter zag echter hoe de bloemenzee elk jaar een beetje kleiner werd. De gele margriet, zoals de plant hier in Drenthe wordt genoemd, had vermoedelijk last van verzuring van de bodem. Zorgelijk, vond Henk, want Arnica is een indicatieplant; zijn gezondheid zegt iets over andere planten en insecten in de omgeving.
Hij oogstte zaad van de Drentse Arnica en startte daarmee in 2000 zijn eigen biodynamische kwekerij in Dwingeloo. Twee jaar geleden namen Eef Willems en Jan Kroes de drie hectare grote Arnicakwekerij over. “Net als Henk oogsten we hier Arnica voor farmaceutische bedrijven en voor eigen verwerking. Ook bouwden we zijn collectie bedreigde, inheemse planten uit.”
Vrolijk gele bloeiers
Verspreid over circa honderd teeltbedden staan duizenden Arnicaplanten in verschillende groeistadia. Exemplaren die dit jaar hun derde verjaardag vieren, staan voor het eerst in bloei. De straalbloemen bloeien vrolijk geel. De planten wortelen opvallend genoeg gewoon in de arme zandgrond; een mix van woudzand en ijzer. Kalk, compost en leidingwater komen er niet aan te pas. Ook bestrijdingsmiddelen passen niet in het biodynamische teeltprincipe. En toch groeien de zeldzame planten hier goed. “Net na het zaaien voegen we het koemestpreparaat toe aan de bodem voor de wortels”, vertelt Eef.
“En in de zomer, als de planten bloeien, vernevelen we het kiezelpreparaat over de planten. Dat zorgt ervoor dat de bovengrondse delen zich goed ontwikkelen.” Voorheen kregen de planten hier geen water. Maar de toenemende droogte vroeg om maatregelen. “Wij hebben een bron laten slaan en kunnen nu op kleine schaal beregenen. Ons eerste voorjaar verdroogden de bloemen nog voordat ze opengingen. Na de beregening kregen de planten nieuwe bloemknoppen die wel tot bloei kwamen.”
Geneeskrachtig
Arnica wordt ook wel wolverlei of valkruid genoemd. Die naam zou verwijzen naar de geneeskracht: als je bent gevallen, helpt het inwrijven met Arnica pijnlijke plekken sneller genezen. “Mijn eerste ervaring met Arnica herinner ik me nog heel goed”, aldus Eef. “Ik gleed uit aan boord van een grote schoener in Denemarken en viel met mijn hoofd op een stalen rand. Een toerist aan boord bood me Arnica aan. Ik voelde direct hoe de zwelling afnam.” Maar er is nóg een andere verklaring van de naam ‘valkruid’; de geur die de bloemen verspreidt kan zó bedwelmend zijn dat je onderuit kunt gaan. “Daniël heeft dat weleens ervaren tijdens de bloemenoogst. Al zijn spieren deden pijn en de tranen sprongen in zijn ogen.”
De Arnicakwekerij kweekt de oervorm van valkruid. Die is niet alleen het sterkst, maar heeft ook de grootste geneeskracht. De planten worden hier uitsluitend uit eigen zaad gekweekt om het gewas zuiver te houden. Voor het winnen van zaad laten de kwekers de bloemen in sommige bedden volledig uitbloeien. Zodra zich mooie pluizenbolletjes hebben gevormd, vindt de zaadoogst plaats. Dit gebeurt aan het eind van de dag, als het relatief windstil is. Het zaad gaat dan twee dagen de drogerij in. “Henk zaaide het direct uit over nieuwe bedden. Wij hebben inmiddels een kasje en het voortrekken van planten lijkt effectiever.”
Alles van de plant wordt gebruikt
Arnica komt in maart uit zijn winterslaap. Eind mei zijn de eerste bloemen vervolgens op hun mooist. Zodra ze geuren, worden ze op bestelling geplukt. Met de hand én met de grootste zorg. De verse bloemen gaan in bakken naar kleine farmaceutische bedrijven, waar ze direct worden verwerkt. “De bloemenoogst is een spannend proces. Ten eerste moet het die ochtend droog zijn, want natte bloemen kunnen we niet oogsten. Vervolgens moeten de bloemen voor 13.00 uur in het laboratorium zijn, anders verwelken ze en zijn ze minder krachtig. Daarnaast is Arnica erg gevoelig voor broei. Als de temperatuur in de bakken boven de 24 graden uitstijgt, is de oogst mislukt.” Maar niet alleen de bloemen zijn bruikbaar in homeopathische geneesmiddelen.
De gehele plant (‘planta tota’) inclusief wortel is gewild voor het maken van oliën, zalven en tincturen. “Afnemers stonden er vorig jaar voor in de rij. Door de droogte was de oogst in het wild op veel plekken namelijk mislukt. Helaas konden we nog niet aan de massale vraag voldoen. Door achterstallig onderhoud willen we ons eerst storten op het schonen van alle bedden. Waarbij we elke plant die we tegenkomen voorzichtig uitgraven en verplaatsen. We weten nog niet of we weer op het oude niveau willen gaan produceren. We willen ook graag ruimte maken om andere wilde planten te kweken die met uitsterven worden bedreigd.”
Varkens als hulpje
In de winter gaan de kwekers opnieuw de velden op. Dan zijn de wortels aan de beurt. “We graven de wortels van planten die minstens drie jaar oud zijn, voorzichtig uit. Deze worden gedroogd en verwerkt tot geneesmiddelen door een farmaceut in Zwitserland.” Bij het opschonen van de bedden, een mooie winterklus, worden Eef, Jan en Daniël geholpen door vier ‘pachtvarkens’ van ‘Lekkers van het platteland’. De aarde wordt door de ijverige snuitjes op een natuurlijke manier bewerkt. “De varkens eten de kweek en ander onkruid met wortel en al op. De Arnica laten ze staan, die is bitter van smaak. Ze zetten hun voedsel om tot mest en dat kan hier geen kwaad. Want na twintig jaar Arnicateelt troffen we de grond behoorlijk uitgeput aan.”
Het wroeten van de varkens heeft volgens Eef nog een ander voordeel. “Vroeger werd de grond elke drie jaar omgezet met een kraan. We denken dat de bodem veel beter gedijt op een lichtere, natuurlijke bewerking. De varkens gaan met hun snuiten soms wel dertig centimeter cm diep.” Zodra de bedden schoon zijn, worden nieuwe planten uitgeplant. Op die manier blijft de driejaarlijkse oogstcyclus in balans.
Verse wortels verwerken de kwekers in tinctuur. Gedroogde wortels worden gemalen of heel geleverd aan afnemers uit de farmaceutische industrie.
Bloemen op olie
Van de honderdduizenden bloemen en planten die jaarlijks worden geoogst, gaat het gros naar klanten. Maar de kwekers houden ook een deel zelf voor eigen producten. “We zetten de bloemen die we oogsten op olie in glazen potten in de volle zon. Zo kunnen de eigenschappen erin trekken. Na drie weken is de olie klaar. Het is een fijne massageolie voor pijnlijke botten en spieren. Van de wortels maken we zelf oertinctuur door de wortels zes weken lang op alcohol te zetten. En van die olie en tinctuur samen maken we dan weer onze Arnicazalf. Die is echt heel sterk omdat ze het beste van de plant combineren. En omdat we hier niet hoeven te bezuinigen op de inhoud.”
Een deel van de bloemenoogst verwerken de kwekers zelf voor het maken van olie, zalf en tinctuur.
Plant uit de bergen
Er bestaan verschillende Arnica-soorten; vaste planten én eenjarigen. Maar geen soort is zo geneeskrachtig als de oerplant Arnica montana. Montana verwijst naar bergen; vroeger kwam de plant veel voor in onder meer de Alpen, maar ook op het vlakke land van Noord-Europa voelde hij zich thuis. Het is onbekend hoe Arnica montana in Drenthe is beland. Mogelijk is hij ooit meegenomen door reizigers vanwege zijn geneeskrachtige karakter. De plant is lid van de composietenfamilie en is daarmee verwant aan onder meer de goudsbloem en margriet. Hij trekt veel insecten en vlinders en is waardplant voor de zeldzame valkruidmineermot.
Kwekers met een missie
Eef en Jan voeren zeven jaar lang met hun eigen zeilboot gasten naar de noordelijke poolgebieden. Ze zagen er met eigen ogen de impact van de klimaatverandering. Ze besloten aan land een eigen permacultuurtuin op te zetten. “Als een soort stip aan de horizon. Om een héél klein stukje aarde mooi en gezond achter te kunnen laten. Maar toen kwam de Arnicakwekerij op ons pad. We vonden de plek zó mooi. Bovendien sloot het verhaal perfect aan bij onze missie. We zijn er toen vol ingestapt, ook al wisten we nog maar weinig van het kweken van planten. Gelukkig bleef Henks vaste medewerker Daniël van der Velden aan. We leren nog elke dag van hem, net als van onze collega’s van vakvereniging De Wilde Weelde.”
Workshops en kwekerijbezoek
De Arnicakwekerij levert Arnicaplanten en zaad aan zowel kwekers, hoveniers als tuiniers. Ook vind je hier nog circa 120 soorten andere wilde planten, waaronder goudsbloem, betonie (ook wel koortskruid genoemd), grote graslelie, muurbloem en duifkruid. De zelfgemaakte producten mét EKO-keurmerk zijn te bestellen in de webshop. Wil je de kwekerij bezoeken of een workshop volgen in het verwerken van Arnica? Maak dan een afspraak via 06 12578992 of kijk op arnicakwekerij.nl.
CREDITS: TEKST MIRJAM ENZERINK | FOTOGRAFIE PAULINE JOOSTEN
Meer lezen
- Verstopt in de ommuurde moestuin van Landgoed Eyckenstein in Maartensdijk kweekt Agnes Looman kruidenplanten. Bloemen, blad of wortels; van elke plant op haar kwekerij Agnes Kruiden kent ze het medicinale gebruik. 3 vragen aan Agnes over kruiden kweken in eigen tuin en wat je er allemaal mee kunt.
- Kruidenkwekerij Puur-Aroma van herborist Frank Radder en zijn vrouw Monique in het Limburgse Margraten, is een van onze favoriete kwekerijen.
